"Rząd wszechmogący" to pierwsza anglojęzyczna
książka Ludwiga von Misesa. Jej wydanie w 1944 roku stało się
ozdrowieńczym szokiem dla umęczonych wojną elit zachodniej Europy i
Ameryki. Współcześnie, w dobie powracającej mody na kontrolowanie przez
instytucje państwa kolejnych sfer życia gospodarczego i osobistego "Rząd
wszechmogący" to znakomita przestroga przed rozwojem etatyzmu, a także
narzędzie edukacji historycznej, politologicznej i ekonomicznej.
Mises
w swojej książce rozważa i odrzuca kilka popularnych w tamtym czasie
wyjaśnień powstania nazizmu, takich jak wrodzone ułomności niemieckiego
charakteru narodowego. Zamiast tego patrzy na powstanie złowieszczej
ideologii, którą określa mianem etatyzmu.
Mises na początek
wskazuje, w jaki sposób upadł pruski liberalizm. Intelektualiści
odrzucili wolny rynek na rzecz rozwiązań, które nie miały żadnego
wsparcia ze strony poprawnej teorii ekonomii, a za to wskazywały na rolę
państwa w tworzeniu narodowej potęgi i dobrobytu. System nazistowski
był rozszerzeniem wcześniejszych tendencji etatystycznych w czasach
Bismarcka i Wilhelma.
Austriacki ekonomista stanowczo odrzuca
marksistowski wymysł, że nazizm był wyrazem monopolistycznego
kapitalizmu. Wręcz przeciwnie, nazizm stanowił odmianę socjalizmu:
zachowano formę własności prywatnej, jednak kontrolę i planowanie
przekazano w ręce państwa.
Na koniec Mises omawia reformy, które
należy podjąć po zakończeniu drugiej wojny światowej. Opowiada się za
pokojem i wolnym rynkiem, a propozycje centralnego planowania w skali
światowej poddaje miażdżącej krytyce.
„Wydany podczas drugiej wojny światowej Wszechwładny rząd
to jedna z pierwszych książek Misesa napisanych po angielsku. Jest to
przede wszystkim analiza podstawowych cech państw nazistowskich i
faszystowskich. Po publikacji zdobyła popularność w kręgach nauk
politycznych jako podstawowa antyteza dla dominującej wówczas
marksistowskiej analizy faszyzmu i nazizmu, wedle której stanowiły one
„ostatnie stadium” kapitalizmu – kiedy to „klasa kapitalistyczna” zwraca
się do państwa o pomoc, by maksymalnie zwiększyć swój ucisk w celu
sterroryzowania marksistów i ruchu „klasy robotniczej”. Mises był jednym
z pierwszych analityków poddających tę koncepcję krytyce i wskazujących
na to, że nazizm i faszyzm były systemami totalitarnymi i
kolektywistycznymi, a jako takie miały więcej wspólnego z komunizmem niż
z wolnorynkowym kapitalizmem. Co więcej, były one logiczną konsekwencją
galopującego etatyzmu i militaryzmu w społeczeństwach
przedfaszystowskich. Dla zafascynowanych Marksem intelektualistów z lat
czterdziestych powiązanie przez Misesa faszyzmu z marksistowskim
socjalizmem było rzeczą szokującą, a jednocześnie utorowało drogę dla
koncepcji stworzonej przez Arendt i Friedricha, wedle której
„totalitaryzm” był wspólną cechą trzech wielkich etatyzmów XX wieku”.
Murray Rothbard
„Książka
Misesa jest wciąż aktualna. Nie ma już niemieckiego nazizmu, ale
pozostał problem rodzących się w głowach polityków nowych nacjonalizmów.
[…] Trudno uwierzyć, ale te same ideologiczne założenia, które
stworzyły nazizm i przekonały Niemców do pójścia na wojnę w celu
poszerzenia przestrzeni życiowej, są przyjmowane za dobrą monetę przez
masy we współczesnym świecie. […] Miejmy nadzieję, że lektura książki
Misesa pomoże nowym elitom intelektualnym zrozumieć, że tylko w oparciu o
wolny handel i dobrowolną współpracę między ludźmi różnych języków i
ras będzie można stworzyć podwaliny dla pokojowego współżycia wszystkich
narodów”.
o. dr Jacek Gniadek SVD